100 χρόνια από την μικρασιατική καταστροφή: Βιβλία για το βίαιο ξεριζωμό των Ελλήνων το 1922

100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή: Παρουσιάζουμε 24 βιβλία που αναφέρονται στο βίαιο ξεριζωμό των Ελλήνων το 1922 και την πολιτική περίοδο πριν και μετά την καταστροφή

100 χρόνια συμπληρώθηκαν αυτές τις ημέρες από την μικρασιατική καταστροφή. Με αφορμή την επέτειο αυτή παρουσιάζουμε πολλές και ενδιαφέρουσες εκδόσεις που αναφέρονται στο μεγάλο ιστορικό αυτό γεγονός.

Επιλέξαμε 25 βιβλία, που καλύπτουν μία σφαιρική θέαση των όσων προηγήθηκαν, των γεγονότων του Σεπτεμβρίου του 1922, αλλά και των όσων ακολούθησαν. Επιλογές που εδράζονται σε γεγονότα και μαρτυρίες, εμπειρικά-δημοσιογραφικά-ερευνητικά και επιστημονικά.

Προσφυγόπουλα την ώρα του μαθήματος σε σχολείο του συνοικισμού Βύρωνα, 1923 - 1924 (φωτ. Αρχείο ΕΡΤ)

Περιοριστήκαμε από μια αρκετά μεγαλύτερη βιβλιογραφία σε 24 επιλογές. Είναι βέβαιο ότι έχουν γραφεί και άλλα αξιόλογα βιβλία, διότι η έρευνα και η βιβλιογραφία δεν σταματά για τον ξεριζωμό του Ελληνισμού από τόπους που έζησε και δημιούργησε για χιλιάδες χρόνια.

1. Το βραβευμένο έργο του Βασίλη Τζανακάρη, Δακρυσμένη Μικρασία, 1919 -1922, που φέτος κυκλοφόρησε ξανά εμπλουτισμένο και αναθεωρημένο, με προμετωπίδα τον τίτλο Εάλω η Σμύρνη.

Το βιβλίο διακρίνεται για τη ζωντάνια του και τον πλούτο των πληροφοριών του. Χωρίς να αμελεί να αναφερθεί στον ιστορικό περίγυρο, η δύναμή του είναι η περιγραφή των γεγονότων, μαζί με την προσπάθεια ερμηνείας τους, με έναν πιο εμπειρικό τρόπο. Στο κέντρο της εξιστόρησης, οι μεγάλοι πρωταγωνιστές: Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος, ο Πλαστήρας, ο Πάγκαλος, ο Χρυσόστομος Σμύρνης και ο Αρμοστής της Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης. Τι έκαναν οι Έλληνες για να θέλουν με τόσο μίσος να πάρουν πίσω το αίμα τους οι Τούρκοι; Τι πραγματικά γινόταν στην παραλία της Σμύρνης εκείνες τις μέρες της φωτιάς και του θανάτου; Και τι μάθαιναν για όλα αυτά οι άνθρωποι στην Ελλάδα;

Η έκδοση συμπληρώνεται από φωτογραφίες της Μικρασιατικής Εκστρατείας του Σερραίου φωτογράφου Σεραφείμ Β. Σεραφείμ από το αρχείο του περιοδικού "Γιατί".

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

2. Το βιβλίο - μαρτυρία του Λου Γιουρένεκ "Η μεγάλη φωτιά", εστιάζει στην Καταστροφή της Σμύρνης και έχει στο κέντρο του την ιστορία του μεθοδιστή πάστορα Έισα Τζένινγκς, ο οποίος εργαζόταν για την ΧΑΝ, τη Χριστιανική Αδελφότητα Νέων.

Με την είσοδο των Τούρκων στην πόλη, ο Τζένινγκς προσπάθησε και πέτυχε να απομακρύνει τους Αμερικανούς πολίτες και να σώσει όσο περισσότερους πρόσφυγες μπορούσε. Με τη βοήθεια του κυβερνήτη του αντιτορπιλικού Έντσαλ, και πολλών άλλων, κατάφερε να ναυλώσει πλοία και να απομακρύνει χιλιάδες πρόσφυγες.

Ο συγγραφέας Λου Γιουρένεκ συγκέντρωσε επίσημα έγγραφα, μαρτυρίες και αφηγήσεις επιζώντων κι έφερε στο φως αυτήν την ιστορία γενναιότητας και ήθους.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

3. Το βιβλίο "Χαμένος παράδεισος" είναι μια από τις εμπεριστατωμένες μαρτυρίες της Καταστροφής κι ανήκει στον δημοσιογράφο Τζάιλς Μίλτον.

Ξετυλίγεται μέσα από τις αναμνήσεις επιζώντων, κυρίως λεβαντίνων, πολλοί απ' τους οποίους μίλησαν για πρώτη φορά δημόσια, και τις μαρτυρίες εκείνων που βρέθηκαν στη δίνη της καταστροφής.

Πλούσιο σε μαρτυρίες και υλικό, το βιβλίο του Τζάιλς Μίλτον ξεχωρίζει για την αντικειμενική του θεώρηση, χωρίς όμως να κρύβει τίποτε από τις τουρκικές θηριωδίες.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μίνωας.

4. Το βιβλίο "Οι τελευταίες ημέρες του Αρμοστή" Ένα από τα μοιραία πρόσωπα της Καταστροφής της Σμύρνης ήταν αναμφίβολα ο Αριστείδης Στεργιάδης, ύπατος Αρμοστής της πόλης από το 1919.

Ο Κωνσταντίνος Βλάσσης συγκέντρωσε πλούσιο αρχειακό υλικό από επίσημα έγγραφα και την αλληλογραφία του Αρμοστή με την Κυβέρνηση, και φωτίζει ορισμένες άγνωστες μέχρι σήμερα πλευρές του ρόλου του Στεργιάδη στην εξέλιξη των γεγονότων τις τελευταίες δεκαπέντε ημέρες, στο βιβλίο αυτό..

Παράλληλα, επιχειρείται μια αξιολόγηση των μεταγενέστερων εξηγήσεων του ύπατου Αρμοστή που οδηγεί στην άρση εσφαλμένων εντυπώσεων και παγιωμένων κρίσεων για την μικρασιατική καταστροφή, με άξονα και το πολύτιμο υλικό από το σχετικά άγνωστο "Αρχείο Αριστείδη Στεργιάδη".

Το βιβλίο του Κωνσταντίνου Βλάσση, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΟΞΥ.

5. Το Βιβλίο του Βασίλη Τζανακάρη "Σμύρνη 1919-1922" από αρκετά διαφορετική οπτική γωνία, εξετάζει και αναλύει τον ρόλο του Αριστείδη Στεργιάδη εναντίον Χρυσοστόμου.

Το βιβλίο είναι γραμμένο με συναισθηματισμό και γλώσσα έντονη, αλλά προσφέρει πολλές αφορμές για σκέψη και αναζήτηση της αλήθειας.

Το κεντρικό ερώτημα: Ήταν προδότης και υπαίτιος της μικρασιατικής καταστροφής ο Αριστείδης Στεργιάδης ή ένας ψυχρός σκεπτικιστής, ο οποίος γνώριζε από πρώτο χέρι τους κινδύνους που απειλούσαν το εγχείρημα της μικρασιατικής εκστρατείας; Πώς φτάσαμε σε αυτήν την τεράστια καταστροφή; Πού βρίσκονται οι δικές μας ευθύνες, ως ελληνικό κράτος και έθνος, πού ευθύνονται οι σύμμαχοί μας, και ποιες ήταν οι μεγάλες ιστορικές διεργασίες που έσπρωξαν τα πράγματα προς αυτήν την κατεύθυνση.

Το βιβλίο του Βασίλη Τζανακάρη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

6. Σε συνολικά πενήντα ερωτήματα επιχειρούν να απαντήσουν οι ιστορικοί Άγγελος Συρίγος και Ευάνθης Χατζηβασιλείου στο βιβλίο τους με τίτλο: "Μικρασιατική καταστροφή / 50 ερωτήματα και απαντήσεις".

Μέσα από 50 ερωτήσεις και απαντήσεις εξετάζονται μεταξύ άλλων:

- το ξέσπασμα του Εθνικού Διχασμού

- τα ελλείμματα και τα λάθη μας

- μύθοι, παρανοήσεις και υπεραπλουστεύσεις

- η στάση των μεγάλων δυνάμεων

- οι αξιώσεις της τουρκικής πλευράς και οι μέθοδοι που επέλεξε για να τις πετύχει

- οι επιπτώσεις της Μικρασιατικής Καταστροφής

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.

7. Με το βιβλίο αυτό "Μικρασιαστική Καταστροφή" ο ιστορικός Ιάκωβος Μιχαηλίδης επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στα κρίσιμα ερωτήματα που σχετίζονται με τα πώς και τα γιατί της μικρασιατικής περιπέτειας και καταστροφής, εστιάζοντας στα πιο ουσιώδη.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος, στη σειρά ΜΙΚΡΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ.

8. Συλλογικός Τόμος "Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922, αίτια και συνέπειες μιας καταστροφής".

Η μικρασιατική εκστρατεία υπήρξε το μεγαλύτερο και πλέον πολύπλοκο εγχείρημα που ανέλαβε το σύγχρονο νεοελληνικό κράτος, με διαστάσεις σε οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό και διεθνές επίπεδο.

Η μικρασιατική εκστρατεία εξετάζεται στη γεωπολιτική της διάσταση, επικεντρώνοντας σε ειδικά πολιτικά ζητήματα, όπως οι εκλογές του 1920, οι διπλωματικές σχέσεις και οι διαπραγματεύσεις με την Αγγλία το κρίσιμο 1920, αλλά και οι κοινωνικές επιπτώσεις της πρώτης μετακύλισης μέρους του οικονομικού βάρους της εκστρατείας στον χειμαζόμενο ελληνικό λαό.

Εξετάζονται επί μέρους κρίσιμες στρατιωτικές πτυχές του μικρασιατικού εγχειρήματος, όπως η σταδιακή υπονόμευση του ηθικού των στρατιωτών, τα κομμουνιστικά δίκτυα στη στρατιά Μικράς Ασίας, η οργάνωση των τηλεπικοινωνιών και η δράση της αεροπορίας του ελληνικού στρατού στο πεδίο της παροχής πληροφοριών κατά τις κρίσιμες επιχειρήσεις προς την Άγκυρα. Παρουσιάζεται, επίσης, μια κριτική προσέγγιση της διοίκησης του τελευταίου αρχιστράτηγου Χατζηανέστη, καθώς και μια διεισδυτική ανάλυση για την πολιτική των φιλελευ8έρων την περίοδο 1921-1922, μέσα από το αρχείο του στρατηγού Δαγκλή.

Για τον δραματικό Αύγουστο της καταστροφής του 1922 επιχειρείται μια αναλυτική και αποκαλυπτική ακτινογραφία της όλης κατάρρευσης του ελληνικού μετώπου με κατατοπιστικούς χάρτες, σχεδιαγράμματα και φωτογραφίες.

Αναπόσπαστο κομμάτι της μικρασιατικής καταστροφής θεωρείται τέλος η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, ενώ στην κατακλείδα της καταστροφής και της διαχείρισης της επόμενη ημέρας επιχειρείται μια κριτική αναψηλάφηση της δίκης των έξι, όπως και πληροφορίες για την τύχη των προσφύγων της Μικράς Ασίας που κατέφυγαν στην Κύπρο. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου).

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γκοβόστη.

9. Το βιβλίο του Γιώργου Μαυρογορδάτου "1915 - Ο Εθνικός Διχασμός" μας οδηγεί με στοιχεία και επιχειρήματα, από το κρίσιμο 1915 μέχρι το καταστροφικό 1922.

Για να καταλάβουμε όμως “πώς φτάσαμε στην Καταστροφή”, τουλάχιστον στο κομμάτι που αφορά τα δικά μας λάθη και τις δικές μας παραλείψεις, πρέπει να κοιτάξουμε πιο πίσω, στα χρόνια που προηγήθηκαν.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.

10. Το Βιβλίο του ιστορικού Σωτήρη Ριζά "Βενιζελισμός και Αντιβενιζελισμός" αναφέρεται σε παρόμοια μονοπάτια με το βιβλίο του Γιώργου Μαυρογορδάτου, επιστρέφει στις απαρχές του εθνικού διχασμού για να αναδείξει το πολιτικό και ιδεολογικό στίγμα των δύο παρατάξεων.

Με έρευνα σε βάθος και πολλά στοιχεία ο Σωτήρης Ριζάς περιγράφει μια εποχή που στιγμάτισε την ιστορία της Ελλάδας και που είχε ως συνέπεια, μεταξύ άλλων, στην μεγαλύτερη καταστροφή που έζησε ποτέ ο ελληνισμός.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

11. Το βιβλίο "Το μετέωρο βήμα στη Μικρασία 1919-1922" του νομικού Γιώργου Μικρούδη, με καταγωγή από τη Χίο και από τη Μικρασία, είναι μια προσπάθεια να δει την καταστροφή μακριά από μανιχαϊστικές προσεγγίσεις. Προσπαθεί να καταδείξει ορισμένες αντιφάσεις που θεωρεί ότι επικρατούν σε μερίδα του επιστημονικού κόσμου: για παράδειγμα, το γεγονός ότι επικροτείται η ιδιαίτερα παράτολμη απόφαση για τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ κατακρίνεται η διεκδίκηση της περιοχής της Σμύρνης.

Τέλος, ο συγγραφέας επιχειρεί να συνδέσει εμμέσως την μικρασιατική καταστροφή με τις άλλες δύο μεγάλες τραγωδίες, το κυπριακό και τον εμφύλιο.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νεφέλη.

12. Το βιβλίο "1922 - Πως φτάσαμε στην καταστροφή" του Κώστα Σταματόπουλου αποτελεί σημαντική συνεισφορά στη σκέψη για την μεγάλη αυτή ήττα.

Κατά πόσο οι αντικειμενικές συνθήκες δικαιολογούσαν την εμπλοκή της Ελλάδος στην Μικρά Ασία; Σε παρόμοιες κατευθύνσεις, και με πολλές πρωτότυπες ιδέες, Ποιες ήσαν οι συνέπειες για την Ελλάδα από την διαπάλη των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στην Μικρά Ασία; Ποιες οι ευθύνες του Ελευθερίου Βενιζέλου στις καίριες επιλογές και ποια είναι η άλλη όψη των διπλωματικών του επιτυχιών; Ποιος ο ρόλος του βασιλέως Κωνσταντίνου και ποια η έκταση της ευθύνης των κυβερνήσεων της αντιβενιζελικής παράταξης στην έκβαση της τραγωδίας;

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν.

13. "Το 1922 και οι πρόσφυγες - Μια νέα ματιά", πρόκειται για συλλογικό έργο που επιμελήθηκαν οι ιστορικοί Αντώνης Λιάκος και Έφη Γαζή που φέρνει στο προσκήνιο το ζήτημα των προσφύγων, τα όσα δηλαδή ακολούθησαν την καταστροφή. Το βιβλίο συμπυκνώνει προβληματισμούς και συμπεράσματα από τις έρευνες και την πλούσια βιβλιογραφία των τελευταίων χρόνων στην ελληνική, τουρκική και διεθνή ιστοριογραφία, με τη συμμετοχή πολλών επιστημόνων.

Το συλλογικό έργο σε επιμέλεια Αντώνη Λιάκου και Έφης Γαζή, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νεφέλη.

14. Το βιβλίο "Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος 1919-1922" του Γερμανού Ιστορικού Χάιντς Ρίχτερ εστιάζει στο ιστορικό υπόβαθρο που οδήγησε στην καταστροφή, και πιο συγκεκριμένα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο.

Ποιο ρόλο διαδραμάτισαν οι ηγέτες των τριών μεγάλων δυνάμεων; Ποιος ήταν ο ρόλος της Ιταλίας και της Γαλλίας; Πώς μια επιχείρηση, η οποία αποσκοπούσε στην άσκηση ελέγχου και την τήρηση της τάξης σε τοπικό επίπεδο, μετετράπη σε πολεμική αναμέτρηση;

Αυτά, και πολλά άλλα ερωτήματα, τίθενται κι εν μέρει απαντιούνται στο βιβλίο του Χάιντς Ρίχτερ που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γκοβόστη.

Η ΣΜΥΡΝΗ: ΣΥΜΒΟΛΟ ΠΡΟΟΔΟΥ ΚΑΙ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ

15. "Η προκυμαία της Σμύρνης". Πρόκειται για ένα δίτομο ξεχωριστό και σπάνιο έργο, το οποίο αποτελεί μια μεγαλεπήβολη ανασύσταση της τριών και πλέον χιλιομέτρων της προκυμαίας της Σμύρνης (του περίφημου «Και»), κτίριο το κτίριο, κτίσμα το κτίσμα, μαζί με τη λειτουργία και την ιστορία του καθενός από αυτά.

Μέσα από την αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων πηγών κατέστη δυνατό, εκτός από την ψηφιακή αποτύπωσή τους, να εντοπιστούν τα ονόματα και να ανιχνευτεί η ιστορία πολλών απ' τους ενοίκους τους, τα γενεαλογικά δέντρα των οποίων είχαν ρίζες ακόμη και αιώνων.

Ένα συλλογικό έργο, των Γιώργου Πουλημένου και Αχιλλέα Χατζηκωνσταντίνου, που δικαίως χάρισε στις εκδόσεις Καπόν το βραβείο της ακαδημίας Αθηνών.

16. "Η στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων του 1922 στις πόλεις". Η έρευνα του δάσκαλου Σπύρου Ντελέζου, αναφέρεται στη στέγαση των προσφύγων του '22 στις πόλεις, που αποτέλεσε ένα πολυσύνθετο εγχείρημα.

Εξετάζει την άφιξη των προσφύγων, την αστική και αγροτική αποκατάσταση. Την στεγαστική αποκατάσταση στα αστικά κέντρα.

Ιδιαίτερά εξετάζει την περίπτωση του πρώτου μικρασιατικού προσφυγικού συνοικισμού στο Βύρωνα Αττικής.

Η αποτύπωση των ταξικών ανισοτήτων εντός του προσφυγικού κόσμου στον τρόπο στέγασής του. Τις προσφυγικές αντιδράσεις και την αυτενέργεια έναντι των πολιτικών αστικής στεγαστικής αποκατάστασης. Ο συνοικισμός Βύρωνος αποτέλεσε τον πρώτο αστικό προσφυγικό συνοικισμό της χώρας. Η παρακολούθηση των διαδικασιών ίδρυσής του αποτυπώνει την πορεία χιλιάδων ανθρώπων προς την επίτευξη της πολυπόθητης μόνιμης εγκατάστασης. Παράλληλα, φωτίζει τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις του προσφυγικού κόσμου σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο.

Οι πολιτικές γύρω από την κατοικία συχνά οδήγησαν σε αποκλεισμούς. Έτσι, οι πρόσφυγες των πόλεων μέσω της αυτοοργάνωσης προσπάθησαν να προωθήσουν αιτήματα, ενώ υιοθέτησαν επιθετικές μορφές αντίδρασης, φτάνοντας στην κατάληψη οικημάτων σε συνοικισμούς της Αθήνας στα 1925.

Το Βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «ΑΛΦΕΙΟΣ»

17. Ένας ήρωας στην προκυμαία, Asa K. Jennings, ο σωτήρας 300.000 ψυχών στη Σμύρνη, τον Σεπτέμβρη του '22.

Το βιβλίο του Βυρωνιώτη Νίκου Αναγωστόπουλου αναφέρεται στην ηρωική δράση του Asa Κ. Jennings, ενός Αμερικανού υπαλλήλου της ΧΑΝ και πρώην μεθοδιστή ιερέα, ο οποίος βρέθηκε τον Σεπτέμβρη του 1922 στη Σμύρνη και πρωταγωνίστησε με απίστευτο ηρωισμό, τόλμη και αυταπάρνηση στη σωτηρία χιλιάδων Ελλήνων προσφύγων από την τραγική προκυμαία.

Οι πρωτοβουλίες που ανέλαβε απέναντι στην τότε ελληνική κυβέρνηση -εντελώς ακραίες και στα όρια του εκβιασμού- υπήρξαν σωτήριες για χιλιάδες απελπισμένους πρόσφυγες που περίμεναν πλοία για να ξεφύγουν από την κόλαση της φωτιάς, του πνιγμού ή της εκτόπισης στα ενδότερα της Τουρκίας. Η φιλάνθρωπη δράση του συνεχίσθηκε και στην ανταλλαγή των πληθυσμών, κυρίως κρατουμένων και αιχμαλώτων πολέμου, στο πλαίσιο της Σύμβασης της Λωζάνης του 1923. Η Ελλάδα τον τίμησε τον Δεκέμβριο του 1922 με τα ανώτερα πολιτικά και στρατιωτικά μετάλλια. Με την ευκαιρία της εκατονταετηρίδας από τη μικρασιατική καταστροφή, ο Αμερικανός αυτός φιλάνθρωπος δικαιούται και ένα ακόμα μετάλλιο, που είναι η υπενθύμιση του ηρωικού του έργου στους επιγόνους των προσφύγων του '22, και όχι μόνο.

Το βιβλίο κυκλοφορεία από τις εκδόσεις ΝΙΚΑΣ.

18. "Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος - Από τον μακεδονικό αγώνα στη μικρασιατική καταστροφή" του Μπιλιανού Αθανάσιου.

Ο Μπιλιανός Αθανασιος στο βιβλίο του αναφέρει ότι στα επιφανή και ιδιαίτερα προβεβλημένα θύματα της μικρασιατικής καταστροφής ανήκει και ο ιεράρχης της πολύκλαυστης και δοξασμένης πρωτεύουσας της Ιωνίας, μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος Καλαφάτης (1867-1922). Υπήρξε μια εξέχουσα και χαρισματική προσωπικότητα των αρχών του 20ού αιώνα. Αν και έζησε όλα τα χρόνια της ζωής του εκτός Ελλάδας, αναδείχθηκε σε μια φλογερή φυσιογνωμία του ελληνισμού που ζούσε και άκμαζε στα εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Ο Χρυσόστομος Καλαφάτης μητροπολίτης Σμύρνης γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Τρίγλια της Μικράς Ασίας, σπούδασε και ανδρώθηκε πνευματικά στη θεολογική σχολή της Χάλκης, υπηρέτησε στην πατριαρχική αυλή της Κωνσταντινούπολης ως μέγας πρωτοσύγκελλος, ενώ λίγο αργότερα χρημάτισε μητροπολίτης Δράμας και έπειτα μητροπολίτης Σμύρνης.

Σε ηλικία μόλις πενήντα πέντε ετών, γνώρισε βίαιο και φρικτό θάνατο στα χέρια του τουρκικού όχλου της Σμύρνης, κάτι που επιβεβαιωμένα θα μπορούσε να είχε αποφύγει. Με το εκούσιο μαρτύριό του ο Χρυσόστομος Σμύρνης έγινε μιμητής των μαρτύρων της πίστεως και της ελευθερίας... (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου).

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός.

19. Το βιβλίο "1922 - ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ" του Θανάση Πέτρου αναφέρεται στον Μάιο του 1919, όπου με τη σύμφωνη γνώμη των συμμάχων, ελληνικά στρατεύματα αποβιβάζονται στη Σμύρνη. Σκοπός τους είναι να υπερασπιστούν τους χριστιανικούς πληθυσμούς που ζουν στα παράλια της Μικράς Ασίας. Η μικρασιατική εκστρατεία, ο ελληνοτουρκικός πόλεμος, που για την Τουρκία έμεινε γνωστός ως ο πόλεμος της ανεξαρτησίας, θα λήξει τον Σεπτέμβριο του 1922 με την ήττα της Ελλάδας και θα οδηγήσει στη μικρασιατική καταστροφή, μια από τις πιο μαύρες σελίδες της ελληνικής ιστορίας, και θα σημάνει το τέλος ενός ονείρου, αυτού της μεγάλης Ελλάδας.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος.

20. ΕΠΑΝΑΠΑΤΡιΣΜΟΙ - Η μικρασιατικη καταστροφή και η ανταλλαγή πληθυσμών μέσα από τα μάτια ενός Νορβηγού.

Το βιβλίο του Νορβηγού δημοσιογράφου και συγγραφέα Στίαν Μπρούμαρκ διερευνά τις συνέπειες της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, μιας ιδέας που συνέλαβε, οργάνωσε κι εκτέλεσε ο τότε Ύπατος Αρμοστής της Κοινωνίας των Εθνών για τους Πρόσφυγες –και κάτοχος του νομπέλ ειρήνης– Νορβηγός εξερευνητής, Φρίντγιουφ Νάνσεν.

Μέσα από δεκάδες συνεντεύξεις και εκτεταμένη βιβλιογραφική έρευνα ο Μπρούμαρκ ψηλαφεί το τραύμα που εξακολουθούν να αισθάνονται σήμερα Έλληνες και Τούρκοι ως αποτέλεσμα της βίαιης μετακίνησης 1,6 εκατομμυρίων ανθρώπων από τη μία μεριά του Αιγαίου στην άλλη. Ταξιδεύει στην Ελλάδα και την Τουρκία, επισκέπτεται την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, το Αϊβαλί, την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τη Χαλκιδική, τη Μυτιλήνη, σε μια προσπάθεια να δει το ανθρώπινο κόστος που προσπάθησε να μετριάσει πριν από εκατό ολόκληρα χρόνια ο συμπατριώτης του Νάνσεν.

Μπορεί τέτοιες ιστορίες να έχουμε ακούσει όλοι, όμως η ματιά ενός τρίτου, ενός ανθρώπου που έχει αγαπήσει την Ελλάδα και την Τουρκία, φέρνει στο φως αναπάντεχα ευρήματα για τα όρια της μνήμης και της πολιτικής, για τον τρόπο που καθένας από εμάς αντιμετωπίζει το συμβάν, που καθόρισε ριζικά τα εθνικά αφηγήματα των δύο χωρών.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις της ΕΣΤΙΑΣ.

21. Η Ιστορία ενός Βιθυνού. Η απίστευτη ιστορία του μικρασιάτη Βασιλείου Μιχαηλίδη. Η αληθινή ιστορία της καταστροφής του χωριού του και το ταξίδι προς τη συγχώρεση των δολοφόνων του πατέρα του. «Βλέπω από το παράθυρο στο δρόμο δυο τσέτες πάνοπλους να μπαίνουν στην αυλή και να κατευθύνονται στο σπίτι. Αστραπιαία σκέφθηκα πως ήρθαν για μένα…».

Ορτάκιοϊ, Χουδί και Μπουρχανιέ. Καλοκαίρι του 1920. Η ολοκληρωτική καταστροφή των τριών χωριών της μικρασιατικής Βιθυνίας.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Έαρ.

22. "1922 - Ιμπεριαλιστική Εκστρατεία και Μικρασιατική Καταστροφή". 

Η ιμπεριαλιστική εκστρατεία στη Μικρά Ασία και οι ανταγωνισμοί των καπιταλιστικών κρατών στην περιοχή προκάλεσαν δεκάδες χιλιάδες θύματα και ξερίζωσαν εκατομμύρια Ελλήνων, Τούρκων, Αρμενίων κ.ά. Εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα και ρίχτηκαν στην πιο σκληρή ταξική εκμετάλλευση.

Στην έκδοση, επιμέλειας του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, περιέχεται πλούσιο υλικό για γνωστές και άγνωστες πλευρές αυτού του πολέμου: Καταγράφονται οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί και η εμπλοκή της ελληνικής και τουρκικής αστικής τάξης, παρουσιάζεται η «αχαρτογράφητη» δράση των αντιπολεμικών ομίλων στο εσωτερικό του αστικού στρατού, διερευνάται ο βαθμός αποσταθεροποίησης της καπιταλιστικής εξουσίας.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.

23. Το συλλογικό έργο "Οι πρόσφυγες στη Μακεδονία - Από την τραγωδία στην εποποιία" - της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.

Επιμέλεια: Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος – Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης Χορηγός: Νικόλαος Χαΐτογλου. Εκδότης: Νίκος Χαϊδεμένος.

Η οικονομική αρωγή σε εκδοτικές προσπάθειες, όπως η ανά χείρας έκδοση της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, πηγάζει από την αίσθηση του χρέους απέναντι στην αλησμόνητη Μικρασία, τον πολιτισμό και τους ανθρώπους της. Είναι ταυτόχρονα και ένα ευλαβικό μνημόσυνο στις ψυχές των προγόνων μου που έφτασαν πριν από οχτώ δεκαετίες σε τούτη την ιερή μακεδονική γη, προερχόμενοι από την ευλογημένη γη της Ιωνίας. Μαζί τους εκατοντάδες χιλιάδες άλλοι πρόσφυγες μετέφεραν στη νέα πατρίδα τον ενθουσιασμό και το μεράκι τους, τους καημούς και τα όνειρά τους. Εργάσθηκαν σκληρά και μόχθησαν από κοινού με τους άλλους Έλληνες. Έτσι, σύντομα πέτυχαν το θαύμα της αναδημιουργίας και της προόδου. Η στάση τους μας ενθαρρύνει και μας καθοδηγεί, το παράδειγμά τους μας συγκινεί και μας εμπνέει. (Από τον πρόλογο της έκδοσης).

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μίλητος.

24. Το βιβλίο του Νίκου Ανδριώτη "Πρόσφυγες στην Ελλάδα 1821-1940 - άφιξη, περίθαλψη, αποκατάσταση" αποτελεί μια πανοραμική, διεισδυτική και τεκμηριωμένη θεώρηση των προσφυγικών ρευμάτων προς το ελληνικό κράτος από τα χρόνια του αγώνα της ανεξαρτησίας έως τα μέσα του 20ού αιώνα, καθώς και του τρόπου με τον οποίο οι επαναστατικές Αρχές αρχικά και το ελληνικό κράτος στη συνέχεια αντιμετώπισε αυτά τα ρεύματα, μεριμνώντας για την υποδοχή, την περίθαλψη, την εγκατάσταση και εντέλει τη συνολική αποκατάσταση τους.

Ασφαλώς η πραγμάτευση εστιάζει στους πρόσφυγες του 1922, καθώς η παρουσία τους είχε τη μεγαλύτερη σημασία ως προς τις συνέπειες για τη φυσιογνωμία της ελληνικής κοινωνίας. Ωστόσο, αυτό που αναδεικνύεται μέσα από τις σελίδες του τόμου -και αποτελεί μια σημαντική συνεισφορά του στη συνολική μελέτη του επίμαχου και πολυπρισματικού αυτού ζητήματος- είναι το γεγονός ότι οι βασικοί θεσμοί και οι θεμελιώδεις αποφάσεις γύρω από την περίθαλψη και την αποκατάσταση προσφύγων λήφθηκαν στην Ελλάδα νωρίτερα από το 1922. Μολονότι στην κοινή μας αντίληψη το προσφυγικό ζήτημα ταυτίζεται με την προσπάθεια αποκατάστασης των Μικρασιατών, Ποντίων, Θρακών προσφύγων του 1922, είναι εντυπωσιακό ότι η πρώτη αποκατάσταση προσφύγων στο ελληνικό κράτος το 1831 επί Καποδίστρια εμπεριέχει ήδη τη βασική φιλοσοφία των μεταγενέστερων φάσεων αποκατάστασης.

Το βιβλίο εκδόθηκε από το ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ.

25.«Έξοδος» του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών

Οι πέντε τόμοι που κυκλοφόρησαν από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών αποτελούν πηγή προσωπικών μαρτυριών των προσφύγων της Μικράς Ασίας και του Πόντου.

Τόμος Α'. Μαρτυρίες από τις επαρχίες των Δυτικών Παραλίων της Μικρασίας. 1980

Τόμος Β'. Μαρτυρίες από τις επαρχίες της Κεντρικής και Νότιας Μικρασίας. 1982, 2004 (β' ανατύπωση)

Τόμος Γ'. Μαρτυρίες από τις επαρχίες του Μεσόγειου Πόντου, 2013.

Τόμος Δ'. Μαρτυρίες από τον Ανατολικό Παράλιο Πόντο, 2015.

Τόμος Ε'. Μαρτυρίες από τον Δυτικό Παράλιο Πόντο και την Παφλαγονία, 2016.

Τέλος στο διαδίκτυο μπορούν να εντοπιστούν πλήθος πολύτιμων πηγών. Αναφέρουμε ως ιδιαίτερα σημαντικές τις εξής δύο:

Α. ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ: Η ΥΠΟΔΟΧΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1821-1989 - Συλλογική εργασία από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων σε συνεργασία με το Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου και το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα βρίσκεται στο επίκεντρο σημαντικών προσφυγικών μετακινήσεων και το ελληνικό κράτος και η κοινωνία καλούνται να υποδεχθούν προσωρινά ή μόνιμα και να εντάξουν ομάδες ανθρώπων με ποικίλα χαρακτηριστικά, σε μία στιγμή που στις δυτικές κοινωνίες η ξενοφοβία εντείνεται και η Ευρωπαϊκή Ένωση διαμορφώνει ορισμένες αμφιλεγόμενες μεταναστευτικές και προσφυγικές πολιτικές. Σε αυτή τη δύσκολη συγκυρία, η κατανόηση του προσφυγικού φαινομένου στο ιστορικό του βάθος αποτελεί μία από τις ουσιαστικότερες προϋποθέσεις για την καταπολέμηση της ξενοφοβίας. Η νηφάλια αντιμετώπιση και η διαμόρφωση κριτικής στάσης απέναντι στη δαιμονοποίηση των «ξένων» που στηρίζεται σε στερεότυπα, πολιτισμικές ιεραρχήσεις, αποσιωπήσεις ή εξιδανικεύσεις είναι πολύ σημαντικές για την κοινωνική συνοχή. Σε αυτό το πλαίσιο, το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία σε συνεργασία με το Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου και το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών συγκέντρωσαν και παρουσιάζουν σε ψηφιακή μορφή ιστορικά τεκμήρια για τις προσφυγικές μετακινήσεις προς την Ελλάδα κατά τον 19ο και 20ό αιώνα προκειμένου να συμβάλουν τόσο στην πληρέστερη κατανόηση της διαμόρφωσης του πληθυσμού της χώρας μέσα στο χρόνο όσο και του σύγχρονου προσφυγικού φαινομένου.

Εντός αυτού του αρχείου εντοπίζουμε το ντοκουμέντο "1923-1939 Η Κοινωνία των Εθνών και το ελληνικό προσφυγικό πρόβλημα. Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα [αποσπάσματα από την Έκθεση της ΕΑΠ]"

Ποιος ήταν ο ρόλος της Κοινωνίας των Εθνών στη ρύθμιση του ελληνικού προσφυγικού προβλήματος.

Η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ιδρύθηκε το 1923 για να βοηθήσει την Ελλάδα στο έργο της παραγωγικής εγκατάστασης των προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Καθότι λειτούργησε υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών, η ΕΑΠ υπέβαλε τακτικά εκθέσεις πεπραγμένων προς το Συμβούλιο της ΚτΕ και την ελληνική κυβέρνηση. Το 1926 η ΕΑΠ συνέταξε μία συνολική και αναλυτική έκθεση για το έργο της. Εδώ παρατίθενται αποσπάσματα από την ελληνική έκδοση της έκθεσης, που κυκλοφόρησε το 1997, για τις συγκρούσεις μεταξύ γηγενών και προσφύγων κατά την αγροτική αποκατάσταση και για τις ταξικές και πολιτισμικές διαφορές μεταξύ των προσφύγων. Περιγράφονται από τη μία οι άθλιες συνθήκες υγιεινής και η μεγάλη θνησιμότητα των φτωχών προσφύγων, από την άλλη γίνεται λόγος για τους εύπορους πρόσφυγες που προέρχονταν κυρίως από την Κωνσταντινούπολη. Τέλος, γίνεται λόγος και για μία ολιγάριθμη ομάδα προσφύγων που, χάρη στη δράση των προτεσταντικών ιεραποστολών επί πολλές δεκαετίες στη Μικρά Ασία, ήταν προτεστάντες. Τέλος, στην έκθεση διαφαίνονται, λίγα χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία, οι ανησυχίες της ΚτΕ και πολλών κυβερνήσεων, μεταξύ των οποίων και των ελληνικών, ότι η φτώχεια και η εξαθλίωση των προσφύγων θα μπορούσε να τους οδηγήσει σε εξεγέρσεις.

Β. ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, 1922-1930 - ηλεκτρονικό παράρτημα.

Πρόκειται για έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης. Στον ηλεκτρονικό δεσμό παρατίθενται αντίγραφα των πρωτότυπων τεκμηρίων  που συνοδεύουν την έκδοση. Σταχυολογώντας τεκμήρια από την αποστολή Νάνσεν το 1922 έως τις παραμονές της διάλυσης της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) το 1930, στο βιβλίο οριοθετείται ένας καμβάς που επιτρέπει την αναπαράσταση, σε αδρές γραμμές, της ιστορίας της προσφυγικής αποκατάστασης κατά τον Μεσοπόλεμο. Αποφεύγοντας αυτές καθαυτές τις δανειακές διαπραγματεύσεις, έμφαση δίνεται σε πτυχές που αφορούν το έργο των κρατικών υπηρεσιών, του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων και της ίδιας της ΕΑΠ. Επιπλέον, παρουσιάζονται οι συζητήσεις των ξένων εκπροσώπων της ΕΑΠ και της Ελληνικής Κυβέρνησης που προσέρχονται στη Γενεύη κάθε τρεις μήνες για να εκθέσουν την πρόοδο των εργασιών τους, με βάση τα εμπιστευτικά (τότε) πρακτικά από τις συνεδριάσεις της Δημοσιονομικής Επιτροπής της ΚτΕ. Με αυτόν τον τρόπο ανοίγει ένα παράθυρο στην εσωτερική λειτουργία ενός μηχανισμού εποπτείας ανάλογου όσων έχει δοκιμάσει η χώρα σε διάφορες περιόδους της ιστορίας της. Η ανάγνωση των στιχομυθιών μεταξύ των πρωταγωνιστών – με τις φιλοφρονήσεις, τις φλυαρίες, την γκρίνια ή τις ενστάσεις κάθε πλευράς – προσφέρουν μια πολύ πιο ζωντανή εικόνα των διαδικασιών από εκείνη που μαρτυρούν τα δημοσιευμένα συμπεράσματα των συνόδων.

Ρωγμή στην Ενημέρωση